در آیه هشتم سوره انسان مطرح هست که أعوذ بالله من الشیطان الرجیم« وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلىَ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا(8) إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا(9 الانسان) ».
تغییر مخاطب در آیه 8 و آیه 9 سوره انسان
در اینجا دو بحث مطرح هست، یکی« اطعام کردن طعام » برای مسکین و یتیم و اسیر. در آیه بعد بحث دیگری مطرح هست« إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ » آیا مخاطبین آیه دوم با آیه اول متفاوت هستند؟ خداوند میفرماید که ما به مسکین و یتیم و اسیر طعام میدهیم یا میدهند« وَ يُطْعِمُونَ ». بعد در آیه 9 میفرماید« إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ » اصلا داستان اینجوری هست که ما به شما طعام میدیم. « إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ »( رو مسامحتا اینجوری معنا میکنیم اما این معنا هم از این برداشت میشه ) اصلا داستان اینجوری هست ما بخاطر« وجه الله » به شما طعام میدیم. خدایا! قبل از این گفتی که ما به مسکین و یتیم و اسیر طعام میدی بعد میگی اصلا داستان اینجوری هست که ما بخاطر وجه الله به شما طعام میدیم. آیا در اینجا دو دسته از افراد مطرح هست؟« مسکین و یتیم و اسیر » یک دسته از افراد هستند و دسته ی دیگر مرجع ضمیر« کم » یعنی شما( مخاطب آیه 9) هست. آیا بین این خطاب آیه 9 و آیه 8 ارتباطی هست؟ از یک نگاه آیه 9 وابسته به آیه 8 هست( از نظر صرف و نحوی هم نگاه کنیم بخاطر« إنَّمَا » ) ارتباط داره، یک جورهایی به آیه 8 پیوسته هست و به دنبال آیه 8 مطرح هست حداقل به لحاظ مفهومی اینطور هست. دو گروه انسان در اینجا مطرح هست« مسکین و یتیم و اسیر » و « همه ی شما ».
لزوم ارائه تعریف صحیح از مفهوم اسیر در آیه هشت سوره انسان
در آیه 8 مطرح هست که ابرار کسانی هستند که به مسکین و یتیم و اسیر بر اساس حب به خدا طعام میدهند. یک نکته ی جالب اینکه این آیه از آیاتی هست که برای اهل بیت علیهم السلام بکار رفته است. ما یک سوال داریم« اسیر » یعنی چه کسی؟ یعنی کسی که در یک جایی در بند هست. دراسارت هست. چه جوری به او طعام میدهند؟ گاهی به این موضوع خوب دقت نمیکنیم، در روایات یا در نقل های تاریخی مطرح هست که مصداق این آیه اهل بیت علیهم السلام و خانه ی امیرالمومنین علیه السلام هست و یک شب مسکینی جلوی درب خانه آمد و طعام رو گرفت یک شب یتیمی آمد و طعام رو گرفت و یک شب اسیری آمد و طعام رو گرفت. سوال مطرح میشه که اسیر چه جوری آمد و طعام رو گرفت؟ اسیر که باید در یک زندانی در یک جایی در بند باشه، چه جوری میآد و طعام میگیره؟ اصلا شما چطور رفتید و به یک اسیر غذا دادید؟ رفتید در زندان؟ رفتید به جایی که او در بند بود؟ مثل اینکه شما الان بروید در زندانی و بگی من میخوام به این اسیرها غذا بدم، خب این شدنی هست و ممکن هست ولی یعنی چی؟ یعنی ابرار میروند در زندانی و به اسیرها طعام میدهند؟ دغدغه شون این هست که به زندان ها بروند و به اسیرها طعام بدهند؟ خب اسیرها اصلا کار بدی کرده اند که در زندان هستند، مسکین کار بدی نکرده که مسکین هست، یتیم کار بدی نکرده که یتیم هست اما اسیر در زندان هست، کار بدی کرده که در زندان هست این خیلی افتخار نیست که شما بری در زندانی و به اسیری طعام بدی ولی افتخار هست که بری در یک جایی که یتیم ها هستند و به اونها سرکشی کنی و به اونها غذا بدی یا تشریف ببری جایی که مسیکن ها هستند و به مسیکن ها رسیدگی کنی. اگر مسکینی بیاد جلوی درب خانه ی شما و غذا بگیره شما تعجب نمیکنی میگی مسکین هست و اومده و درب زده غذا میده، میبری و غذا به اون میدی. اگر کسی بیاد و درب بزنه و بگه من یتیم هستم شما تعجب نمیکنی و میبری و به او غذا میدی، یک کسی بیاد و درب بزنه و بگه من اسیر هستم به من غذا بده، شما میگی اسیر هستی جلوی درب خانه ی ما چکار میکنی؟ آیا نباید اسیر رو بهتر و دقیقتر معنا کرد؟ خیلی جالب هست. یک نکته عرض کنیم.
مطرح بودن اطعام (یتیم، مسکین و اسیر) توسط ابرار بر اساس حبّ در آیه هشت و اطعام به همه به خاطر وجه الله در آیه نه
وقتی از ابتدای سوره حرکت میکنی اولین جایی که بحث اطعام کردن در سوره ی انسان مطرح هست آیه 8 هست. اطعام کردن برای چه کسانی؟ اطعام کردن برای مسکین، یتیم، اسیر. سوال مطرح میشه که« مسکین و یتیم و اسیر » مربوط به چه کسی؟ « مسکین و یتیم و اسیر »مربوط به ابرار و اطعام کردن اینها بواسطه ی چه کسی؟ بواسطه ی چه چیزی؟ بواسطه ی« ابرار ». بخاطر چه چیزی؟« عَلىَ حُبِّهِ ». داستان اطعام اینجا هست. اطعام بوسیله ی ابرار« عَلىَ حُبِّهِ » فقط برای مسکین و یتیم و اسیر و ماجرایی که در کنار ابرار مطرح هست. در ادامه خداوند میفرماید:" باقی شما رو من اطعام میکنم« لِوَجْهِ اللَّهِ » و هیچ کاری هم از شما نمیخوام ". ای انسان! اصل ماجرای اطعام اینجا هست؛« اطعام بواسطه ی ابرار« عَلىَ حُبِّهِ » به مسکین و یتیم و اسیر مرتبط به ماجرای ابرار. باقی شما رو هم اطعام میکنم« لِوَجْهِ اللَّهِ »،هیچ چیزی هم نمیخواد شما انجام بدید، نخواستیم، عطای شما رو لقای شما بخشیدیم.
« لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا » نشان‌دهنده وجود لحن برخورد در آیه نه سوره انسان
اینکه خداوند میفرماید« لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا »یعنی عطای شما رو به لقای شما بخشیدیم.« لِوَجْهِ اللَّهِ » به شما هم اطعام میکنیم. لحن این آیه برخورد هست. چرا این رو عرض میکنیم؟ چونکه منش خداوند این نیست، خداوند وقتی رفتاری انجام میده میگه اهل شکر باشید اما در اینجا میفرماید اصلا اراده ی جزا و شکر از شما نداریم.نه شما در قبال این موضوع کاری انجام بدید( جزاء یعنی در قبالش کاری انجام بدید ) نه حتی شکرگزار باشید، نخواستیم.« لِوَجْهِ اللَّهِ » به همه‌ی شما اطعام میکنیم، همه ی شما چه کسانی هستید؟« همه ی شما بغیر از مسکین و یتیم و اسیر ».
اطعام یتیم و مسکین و اسیر در یک فضای عاشقانه
مسکین و یتیم و اسیر بواسطه ی ابرار« عَلىَ حُبِّهِ » اطعام میشوند. این فضا فضای محبت هست، عاشقانه« عَلىَ حُبِّهِ » با محبت در فضای حب، در فضای دوست داشتن اطعام میشوند بقیه« لِوَجْهِ اللَّهِ » اطعام میشوند.
اطعام «لِوَجْهِ اللَّهِ»، یعنی اطعام از سر توجهی که خداوند به همه دارد
یک معنای سطحی از« لِوَجْهِ اللَّهِ » که صحیح هم هست این هست که بخاطر اینکه خدا اصلا منش این هست که توجه میکنه، بخاطر این هست که خدا به اونها توجه کرده است و وجود دارند، خدا به اونها توجه میکنه، بخاطر توجه خدا( خدا نمیتواند که توجه نکند ). یک موقعی شما میگی به فلانی توجه کن، شما آدم بزرگی هستی و توجه میکنی، به خیلی از چیزها توجه میکنی، خداوند بخاطر توجهش به همه اطعام میکنه، بخاطر محبتش به مسکین و یتیم و اسیر اطعام میکنه.
دو دسته کلی اطعام انسانها: اطعام بر اساس محبت توسط ابرار و اطعام از سر توجه عمومی خدا
بله پس در سوره ی انسان این موضوع مطرح هست که در ماجرای اطعام انسانها دو دسته هستند؛« مسکین و یتیم و اسیر » و بقیه. اطعام به مسکین و یتیم و اسیر بواسطه ی ابرار انجام میشه و در فضای محبت خدا انجام میشه. اطعام به بقیه به واسطه های مختلفی ممکن هست که انجام بشه، به هر شکلی ممکن هست که انجام بشه. اصلا مهم نیست، خداوند« لِوَجْهِ اللَّهِ » بخاطر توجهی که به اونها داره، بخاطر اینکه توجه خدا همه جا رو فرا گرفته اونها رو هم اطعام میکنه و هیچ نتیجه ای رو هم از این اطعام دنبال نمیکنه« لَا نُرِیدُ » از این اطعام کردن نه جزایی و نه شکری رو اراده نکرده ام.
فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ، یعنی آیا اطعام کننده تو ابرار هستند و بر اساس محبت به تو اطعام میکنند و آیا یتیم و مسکین و اسیر در خانه ایشان هستی؟
جزا یعنی اثرگذاری، یک عکس العمل، میفرماید من به شما اطعام کردم و هیچ عکس العملی هم از شما توقع ندارم، هیچ شکری رو هم توقع ندارم. حالا انسان به این فضا دقت کنه و بعد ببینه باید از کجا اطعام بشه؟ خیلی جالب هست، خداوند میفرماید که ای انسان!« عبس : 24 فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ »، به طعامت نگاه کن، نگاه کن ببین از کجا میآد، ببین اطعام دهنده ی تو چه کسی هست؟ ببین در چه فضایی داره به تو اطعام میشه؟ آیا اطعامی که به تو میشه، اونطرف این اطعام از ابرار ایستاده اند؟ آیا اطعامی که به تو میشه «عَلى حُبِّهِ» هست؟ برخی ها به طعامشون نگاه کنند متوجه میشوند که طعام شون« عَلى حُبِّهِ » نیست، اونطرف طعام برای اون انسانها ابرار وجود ندارند. در بحث اطعام باید به چند ماجرا باید چند ماجرا نگاه کرد، یکی به خود طعام« فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ » به طعامت نگاه کن، به طعام دهنده نگاه کن؛ آیا « ابرار » هستند؟ به فضای اطعام، به فضای اطعام شدن خودت نگاه کن« عَلى حُبِّهِ » هست؟ به خودت نگاه کن، چه کسی هستی؟ آیا« مسکین » هستی؟ « یتیم » هستی؟« اسیر »هستی؟ تو باید یکی از اینها باشی« مسکین و یتیم و اسیر » درب خانه ی ابرار.
فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ، حاکی از وسعت دایره وجه الله
بعضی انسانها اینطور نیستند، بعضی انسان ها طعام شون از روی محبت خدا نیست. بواسطه ی ابرار نیست، از روی محبت ابرار نیست، ابرار در فضای محبت خدا اطعام دهنده ی به اونها نیستند بلکه بخاطر« وجه الله » و اینکه« وجه الله » همه ی عالم رو فراگرفته به اونها طعام داده میشه. اینکه میفرماید« لِوَجهِ الله » یعنی« وسعت »؛« البقرة : 115 وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ...» هر طرف روی تون رو برگردانید، اونطرف « وجه الله » هست. یعنی وسعت، یعنییک محدوده ی وسیع، هر طرف که شما توجه کنید اونجا توجه خدا هست. اونها بخاطر اینکه در همه ی عالم توجه خدا هست، اطعام میشوند. بله انسان به طعامش نگاه کنه که از چه دربی میگیره؟ آیا مسکین و یتیم و اسیر درب خانه ی ابرار هست؟
اهل بیت ع واسطه رزق همگان، به برخی از سر حبّ و به برخی از سر وجه الله
اینکه در آیه 9 عرض میکنیم که متکلم عوض میشه اینها دلیل نیست، ممکن هست که ابرار هم در این« إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّه » در این اطعام دادن حضور داشته باشند یعنی از خدا تا ابرار در آیه قبلی هم« وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلىَ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا(8 الانسان) » اونجا هم اگر شما توحیدی نگاه کنید بالاخره ابرار به خدا وصل هستند، این مطلب اصلا مورد بحث جدی نیست. بله در رزق دادن به سایر مخلوقات حتی کفار، حتی دشمنان، دشمنان خود اهل بیت علیهم السلام، اهل بیت علیهم السلام واسطه ی رزق دادن هستند، واسطه ی کلی هستند اما واسطه از روی چه چیزی؟« لِوَجهِ الله »، نه واسطه ی از روی« عَلىَ حُبِّهِ »، واسطه ی از روی« لِوَجهِ الله ». لذا ما در رابطه ی با اهل بیت علیهم السلام داریم که« وجه الله » هستند یعنی« توجه خدا به همه جا » هستند. توجه خدا به همه چیز هستند. اگر معنا وجه الله رو یک سطح پایین به معنای توجه بگیریم اهل بیت علیهم السلام توجه خدا به همه چیز هستند. چرا میگیم همه چیز؟ چون میفرماید« فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه ». در روایات هم داریم که واسطه ی رزق به همه اهل بیت علیهم السلام هستند که عالیترین مصداق این ابرار هستند. ولی تفاوت اینجاست که رزق دادن به مسکین، یتیم و اسیر« عَلىَ حُبِّهِ » هست و به بقیه« لِوَجْهِ اللَّه » هست.
إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَريراً، خوف ابرار برای کسانی که رزقشان از سر وجه الله است و بی توجه به رزق هستند
در مورد بقیه یک حرفی زده میشه؛« إنَّا » این« إِنَّا » هم خداست و هم ابرار هستند،« إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَريراً (10 الاانسان ) » شما هرجور دوست دارید باشید ولی ما از یک روز میترسیم، شما اهل توجه به رزق، اهل شکر نباشید ولی ما از یک روزی برای شما میترسیم. لذا اطعام کردن به بقیه از روی« حب » نیست بلکه« حب » پیوستگی ایجاد میکنه. در « حب » یکی اینطرف می ایسته و دیگری اونطرف و میگه ببین من به تو محبت دارم، یک ارتباط تنگاتنگ بین دو نفر هست، اینکه عرض کردیم در آیه 9 یا آیه 10 به این سمت رفتیم که ابرار وجود ندارند از این جهت موردنظر بود که ابرار کم رنگ هستند، بر اساس اون« حبّ » نیست، حضور اونها کم رنگ هست، از این جهت که واسطه ی رزق هستند، بالاخره اینها واسطه رزق خدا هستند، واسطه ی اطعام هستند ولیکن واسطه ی رزقی که پاسخش این هست؛« اصلا نمیخواد هیچ جزائی انجام بدید، نمیخواد هیچ شکری هم داشته باشید ». در معنای آیه 9 و 10 در ادامه بحث آیه8 میدان بازتر میشه. در آیه 8 مطرح میشه که ابرار« وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلىَ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا(8) » ابرار طعام میدهند، ابرار طعامشان، طعام را، اطعام میکنند، بر اساس حب خدا به مسکین، یتیم و اسیر. البته ابرار ازخودشون دفاع میکنند؛« إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا(9) » ما به شما( یعنی به همه )« لِوَجْهِ اللَّهِ » اطعام میکنیم و هیچ چیزی در ازای اینکار نمیخواهیم، شما نه اهل پاداش باشید و نه اهل شکر باشید، ما« لِوَجْهِ اللَّهِ » اینکار رو انجام میدیم. شما ممکن هست وقتی آیه 8 رو میشنوی نگران بشی، بعنوان مثال بگی نکنه از گرسنگی بمیریم، نکنه به ما رزق ندهند. گفته میشه نگران نباشید نمی میرید، ما به همه طعام میدیم، ما به همه اطعام میکنیم ولی ما از یک یوم سختی، میترسیم.
